Tiểu thuyết Mối chúa của nhà văn Tạ Duy Anh vừa bị Cục Xuất bản, In và Phát hành đình chỉ phát hành với lý do “Phần lớn các nhân vật trong tác phẩm từ thấp đến cao đều được xây dựng với hình ảnh đen tối, vô vọng, đau đớn. Tạ Duy Anh chia sẻ, ông chỉ cảm thấy… buồn cười trước sự kiện này. Thưa nhà văn Tạ Duy Anh, ông có thấy bất ngờ khi cuốn “Mối chúa” bị tuýt còi vừa qua? Trước Mối chúa, Đi tìm nhân vật đã bị cấm phát hành, cấm tái bản ròng rã 15 năm. Bằng đúng thời gian lênh đênh của nàng Kiều! Hồi đó chỉ một chút nữa thôi là tôi gặp nguy hiểm. Lãng du, tập truyện ngắn, cũng suýt bị đình bản. Ba truyện ngắn của tôi là Người khác, Mr. Ban, Bạn cũ... cũng đều rơi vào tình cảnh tương tự suốt mấy năm. Là người cầm bút, bạn phải chuẩn bị đối mặt với mọi thứ xấu nhất có thể xảy ra. Mối chúa đang bị đình chỉ phát hành chờ thẩm định lại, với tôi là một sự cố bình thường và không hề bất ngờ. Không bất ngờ, nhưng khi đứa con tinh thần chết yểu liệu có khiến ông thấy muộn phiền? Tôi quen với những sự cố kiểu này rồi. Con trai tôi hỏi: “Bố có buồn không?”. Tôi trả lời, nói thật là bố chỉ thấy buồn cười thôi. Có lẽ sự việc không đến nỗi nghiêm trọng thế, nếu ai đó thẩm định tác phẩm (để cho ra cái nội dung công văn ấy) có trách nhiệm hơn với bạn đọc, với tác giả và với đất nước. Giờ đã ở cuối thập niên thứ hai của thế kỉ 21, trong khi hiện tại chúng ta lại đang rất cần hâm nóng nhiệt huyết bài trừ các loại tệ nạn, tưởng phải cổ vũ Mối chúa mới phải chứ. Nhà văn Sương Nguyệt Minh có viết: “Tạ Duy Anh cứ viết 3 tiểu thuyết thì phải thu hồi 2 quyển và 1 quyển còn lại cũng bị nhắc nhở, hoặc đình bản chờ hội đồng thẩm định rồi mới cho phát hành tiếp hay không”. Ông có biết vì sao mình lại ra nông nỗi ấy? Ông Sương Nguyệt Minh nói thế chưa hẳn đúng nhưng cơ bản cũng không sai! Tôi không biết vì sao việc xuất bản sách của mình lại thê thảm thế. Nó là nỗi không may dành cho nghiệp viết lách của tôi, hay là số phận mình cứ phải như vậy, tôi cũng không biết nữa. Có phải vì cái tên Tạ Duy Anh đã gắn liền với ngòi bút gai góc, dễ bị “soi” nên lần này ông trình làng bút danh mới 100% là Đãng Khấu, thưa ông? Tôi thừa nhận là có một số người rất ghét cái tên Tạ Duy Anh, ghét đến mức muốn xóa hẳn nó đi chứ không chỉ săm soi mỗi khi cái tên ấy xuất hiện. Đây là lần đầu tiên tôi dùng bút danh Đãng Khấu. Vì sao như vậy thì tôi đã nói trong lời đầu sách. Tôi biết có nhiều người không tin đó là lý do đáng thuyết phục với họ. Vậy thì cứ để họ nghĩ theo chiều hướng mà họ thấy hợp lý, trong đó có cả điều bạn vừa đặt giả thiết.
Ông có dự đoán gì về không khí xuất bản sau sự kiện đình bản tiểu thuyết “Mối chúa”? Với những người luôn toan tính gì đó liên quan đến giải thưởng này nọ, thì họ sẽ coi đây như một thứ nguy hiểm cần phải tránh. Mà số đó luôn chiếm tỉ lệ cực cao trong đội ngũ người cầm bút. Vì thế, không khí viết lách, in ấn nhất định sẽ có tác động theo hướng thận trọng hơn. Bản thân nội dung công văn ấy đã mang tính cảnh báo rất cao, rất khắc nghiệt đối với đại đa số người viết mà tôi vừa nêu. Tiểu thuyết “Đi tìm nhân vật” của ông cũng từng bị cấm phát hành hồi 2002 với lý do “bôi đen xã hội”, để rồi mất 15 năm sau mới được nhìn nhận lại và tái bản dưới bút danh Tạ Duy Anh. Ông có nghĩ rằng “Mối chúa” cũng chịu chung số phận? Mỗi cuốn sách từ khi còn là phôi thai, cho đến khi hiện hình trước mắt bạn đọc, có một số phận và đời sống riêng. Cách đây 15 năm, Đi tìm nhân vật bị coi là “bôi đen” xã hội như bạn vừa nêu. Sau 15 năm, nó không còn bị coi là bôi đen nữa, dù vẫn là xã hội ấy (vì thế mới được tái bản). Điều đó cho thấy cuộc sống đã thay đổi rất nhiều. Khi cấm Đi tìm nhân vật, người ta chỉ cần thông báo miệng cho tôi và tất cả rơi vào im ắng. Còn ngày nay, mọi thứ phải rõ ràng hơn, chấp nhận đối mặt với dư luận. Mạng xã hội dày đặc hình ảnh bìa Mối chúa, là điều không ai có thể ngăn cản được. Với ý nghĩ ấy, tôi lạc quan hơn bạn nghĩ. Tôi hy vọng ngay tháng sau (hoặc cùng lắm là năm sau) sách của tôi sẽ được tái bản với cái tên đã làm nên danh hiệu nhà văn của tôi, dù cái danh hiệu đó cũng thuộc loại làng nhàng. Những lần tuýt còi cay đắng liên tục như vậy liệu có khiến ông cảm thấy mệt mỏi với nghề viết? Chưa bao giờ điều kiện ngoại cảnh tác động được vào đam mê sáng tác của tôi và thứ tư tưởng nghệ thuật mà tôi theo đuổi. Cách đây gần 40 năm, chúng tôi đói vàng mắt, ghế không có phải viết đứng, bàn là tấm gỗ đặt trên một cái giá dành cho thợ hàn, nhưng tôi vẫn viết ngày này sang ngày khác. Không gì ngăn cản được tôi làm điều mình thích, khi tôi tin đó là thứ công việc lương thiện. Tôi đã có kinh nghiệm để thoát ra khỏi mọi sự ồn ào khiến tâm trí mình xáo trộn, thậm chí không cẩn thận sẽ hoảng loạn, phát điên… như tôi từng thấy ở một số người. Tôi sắp bỏ lại Mối chúa cho bạn đọc để chuẩn bị ngồi xuống bàn và sẽ lại như mọi khi, bạn sẽ không thấy tôi xuất hiện ở bất cứ nơi nào đông người. Bởi vì tôi thích suy ngẫm hơn là cao đàm khoát luận và cảm thấy chỉ sống thực sự khi ngồi xuống bàn đọc hoặc viết. Tôi có quan niệm riêng về giá trị đời sống đủ vững chắc để không bị lạc hướng. Với tôi, thứ đáng mơ ước nhất là tự do. Cảm ơn ông!
Những ngày vừa qua, cái tên Tạ Duy Anh, “Mối Chúa”, Đãng Khấu chiếm khá nhiều không gian trên mạng xã hội, đặc biệt từ giới văn chương, nhà phê bình văn học lẫn giới ngoại văn. Người ta bàn luận nhiều vì ít ai xa lạ với cái tên Tạ Duy Anh cùng những tác phẩm Lão Khổ; Thiên thần sám hối; Sinh ra để chết (in ở hải ngoại), Bước qua lời nguyền, một truyện ngắn đình đám đăng trên báo Văn Nghệ cuối những năm 1980. Nông thôn và đời sống người nông dân Việt Nam đã xuất hiện cùng Tạ Duy Anh từ thời điểm đó. Nên, cái “thiên hạ sự” của Mối Chúa xuất hiện có thể thấy trước tiên từ hai yếu tố: tên của cuốn sách, Mối chúa và bút danh của tác giả, Đãng Khấu, thay vì ba chữ Tạ Duy Anh. Hiểu theo ngữ nghĩa một cách khác, ‘Đãng’ là trừ hại, là hành xử của người quân tử, và ‘Khấu’ là thảo khấu, là trộm cướp, là cái ác. Nhưng Trừ ai? Trừ gì? Trừ trộm cướp? Trừ cái ác? Hay trừ Mối Chúa? Và ai trừ? Đãng Khấu có đúng không? Bắt đầu bằng nụ cười sảng khoái, Đãng Khấu Tạ Duy Anh nói rằng nghĩ như thế cũng được, mà không phải như thế cũng chẳng sai.  Tự nhận mình là một người nông dân “chính hiệu”, Tạ Duy Anh đủ “chín” và đủ “lực” để nhìn, nghe, ngửi, nếm, rồi cảm nhận cái vị đắng, cay, ngọt, mặn của những sự kiện xảy ra với người nông dân nói riêng và người dân thấp cổ bé miệng nói chung. Những người chiếm đoạt đất đai của người dân không hẳn chỉ là cán bộ, những người có quyền lực trong bộ máy, đôi khi là những lực lượng có tiền họ thao túng, tìm cách chiếm đoạt tài nguyên vốn thuộc về người nông dân. - Tạ Duy Anh Đơn giản với Tạ Duy Anh, nó cũng là một phần đời sống hàng ngày của đất nước, bao giờ cũng kéo theo những hậu quả tai hại khác, như khủng hoảng xã hội, niềm tin, bao giờ cũng có đổ vỡ tinh thần đi kèm.. Nó sẽ tác động đến mỗi người một cách khác nhau. Và nó nhận lại phản ứng khác nhau từ mỗi người. “ Với tôi thì tôi luôn ray rức là tôi chẳng làm được gì cả, không làm được gì giúp cho cộng đồng ấy. Bản thân tôi thì tôi cảm nhận rằng bất cứ ở đâu, người dân thấp cổ bé họng luôn bị thiệt thòi. Những người chiếm đoạt đất đai của người dân không hẳn chỉ là cán bộ, những người có quyền lực trong bộ máy, đôi khi là những lực lượng có tiền họ thao túng, tìm cách chiếm đoạt tài nguyên vốn thuộc về người nông dân. Những việc như thế luôn làm cho xã hội có 1 tổn thương nào đấy. Mỗi người có cách thể hiện. Riêng tôi thì tôi đánh động bằng cách dùng ngòi bút sáng tạo lại hiện thực ấy theo 1 cách mà hy vọng rằng nó sẽ tác động đến cộng đồng theo 1 cách nào đó.” Mối ChúaThế là ròng rã ba năm, ngòi bút của Tạ Duy Anh mỗi ngày khơi bới, tìm ra thành phần quan trọng nhất trong một tổ mối, đó là mối chúa. Tạ Duy Anh thừa biết rằng vòng đời của mối chúa có thể lên đến 50 năm, và chỉ dành cho việc nằm yên một chỗ và đẻ trứng. Ông viết, viết để thoát ra một cái tư tưởng ông gọi là “nỗi ray rức triền miên bám theo mình ngày này qua tháng khác, rằng trong khi xã hội như vậy thì mình chẳng làm được việc gì.” Hỏi rằng, “vì sao lại là mối chúa? Mục đích trừu tượng như thế để làm gì?” “Nhất định phải có một ý đồ gì đó. Ngay từ cái tên đã là ý đồ rồi. Nếu tôi không có ý đồ gì thì tôi cũng không đủ can đảm không đủ đam mê để theo đuổi. Nhưng khi tạo ra một hình tượng như vậy rồi thì không còn thuộc về quyền của người viết nữa. Ví dụ có những người cho rằng mối chúa là căn nguyên của tất cả sự tàn phá. Vì nó có thể đẻ ra cả 1 đội mối quân. Mà đội mối quân thì sức tàn phá của nó kinh khủng.” Không khác với cách lý giải mà Tạ Duy Anh trả lời tờ Tiền Phong: “Mối Chúa là một nhân vật không có thật, là một lốt người. Với tất cả các chỉ dẫn thì bạn đọc phải hiểu mối chúa không phải một ông ở trong một công ty nào đó, bởi công ty nào có khả năng thắt cổ ngân hàng, tạo ra một thể chế nhỏ? Đó chắc chắn phải là một nhân vật cực khủng. Một con mối chúa có thể tạo ra triệu con mối con để tàn phá.” Thế tổ mối có những con mối chúa ấy làm tổ ở đâu? Có bao nhiêu con mối chúa hay chỉ có một mà thôi? Và nếu căn nguyên của sự mục nát, hư hỏng bị gây ra bởi những con mối ngày ngày đục khoét, thì căn nguyên của tiểu thuyết Mối Chúa là gì? Để trả lời, Tạ Duy Anh gọi mình là vừa được và vừa bị chứng kiến cái hiện thực ấy xảy ra hàng ngày, lặp lại hàng ngày. Như vòng đời của những con mối chúa miệt mài sinh nở tạo ra vô vàn con mối con. “Người viết từ trước đến giờ lúc nào cũng phải dựa trên một nền tảng hiện thực nào đó. Tôi chả bịa ra được một cái gì cả. Những hiện thực đó nó đã, đang và sẽ tiếp tục xảy ra. Đây là 1 giai đoạn rất đặc biệt của lịch sử phát triển của Việt Nam.” “Thu hồi đất Dương Nội này, rồi Đồng Tâm này đang ngày ngày âm thầm, có nơi bộc lộ, có nơi chưa. Nó phản ảnh 1 hiện trạng chung, có 1 bất cập chung. Có lẽ nó bị có 1 cái gì đó bị khiếm khuyết từ cội nguồn của sự việc, như luật pháp, qui định đất của toàn dân chẳng hạn.” Báo chí trong nước viết rằng “Giới văn chương rỉ tai nhau: “Mối Chúa” là tác phẩm hoành tráng nhất của Tạ Duy Anh từ trước tới giờ.” Tôi chả bịa ra được một cái gì cả. Những hiện thực đó nó đã, đang và sẽ tiếp tục xảy ra. Đây là 1 giai đoạn rất đặc biệt của lịch sử phát triển của Việt Nam. - Tạ Duy Anh Cũng chính tờ Tiền Phong trích dẫn phát hiện của nhà văn Phạm Lưu Vũ: “Mối Chúa” là kiểu tiểu thuyết lồng trong tiểu thuyết, với lối viết đậm chất Kafka (“Kafka dùng một chữ cái để đặt tên nhân vật (Mr.K) còn Tạ Duy Anh dùng 3 chữ cái: Mr.Đại”). Án tử cho Mối Chúa?Tạ Duy Anh phải chủ động kết thúc quá trình “đãng khấu” của mình đúng 3 năm, kể từ tháng 3 năm 2014 vì ông sợ mình sẽ mãi tiếp tục đắm chìm trong cái tổ mối đang ngày một sinh sôi nảy nở, phát triển có thể đến vô cực. Có phải quyết định có chương cuối cùng, cho “Mối Chúa” xuất hiện ra mắt thì cũng đồng nghĩa với kết án tử con mối chúa không? Câu trả lời được Cục xuất bản đưa ra vào ngày 13 tháng 9 năm 2017: “Nội dung cuốn sách phản ánh những vấn đề nổi cộm trong xã hội hiện nay. Qua đó tác giả đã vạch trần những tiêu cực và bất công trong xã hội. Tuy nhiên, phần lớn các nhân vật trong tác phẩm từ thấp đến cao đều đen tối, vô vọng, đau đớn. Qua lời kể của các nhân vật, hiện lên những thế lực hắc ám, một xã hội hầu như được chỉ huy bằng những kẻ ngu dốt, tham lam, thủ đoạn. Toàn bộ hệ thống bộ máy chính quyền bộc lộ sự tàn nhẫn, vô đạo, đàn áp nông dân, giết hại lẫn nhau, giết người chống đối chỉ vì tiền…” Nhà văn Phạm Lưu Vũ nói ngay nội dung của bản đình chỉ này đã “tóm tắt tuyệt vời nội dung tư tưởng của tác phẩm” và đăng một đoạn bình về cuốn tiểu thuyết ngay sau khi đó: “Lão Tạ (Tạ Duy Anh) chỉ tả duy nhất một thằng quan cấp huyện, lại dùng chữ "huyện trưởng" thay vì Chủ tịch huyện, vậy mà "thằng công văn" ấy vẫn suy ra: "Toàn bộ hệ thống bộ máy chính quyền bộc lộ sự tàn nhẫn, vô đạo, đàn áp nông dân, giết hại lẫn nhau, giết người chống đối chỉ vì tiền…" thì... giỏi thật.” “Sự thờ ơ của một bộ phận nào đó lại là nỗi may của một bộ phận khác có thể lớn hơn? - Tạ Duy Anh Mối Chúa bị khai tử sau ba năm thai nghén không. Song Tạ Duy Anh không quan trọng điều này. “Riêng với Tạ Duy Anh viết thì không bao giờ quan tâm đến nó được in ra lúc nào và nó có được in ra hay không? Vì nếu như thế thì trong lúc viết anh sẽ tự hạn chế rất nhiều tư tưởng, ý đồ của mình.” Mình theo đuổi xu hướng ngòi bút phải tự do. Tự do thì phải tự tạo ra. Không bị phụ thuộc vào nhiều thứ. Đừng mong giải thưởng, đừng mong chức tước… thì mới có tự do. Hiện nay và cho đến khi tôi không sáng tác nữa thì vẫn theo tinh thần ấy.” Kết thúc cuộc trò chuyện cũng bằng giọng cười sảng khoái, tuy có vẻ trầm ngâm khi nói về vai trò của nhà văn viết tác phẩm hư cấu trong thời nay: “Càng ngày nhà văn càng cô độc trong xã hội. Không phải là ai bắt cô độc đâu, mà số người đọc văn hư cấu càng ngày càng ít đi so với 30, 40 năm trước đây.” Nhưng Tạ Duy Anh sảng khoái cho rằng “Sự thờ ơ của một bộ phận nào đó lại là nỗi may của một bộ phận khác có thể lớn hơn?” Trên mạng xã hội những ngày qua, những ai quan tâm đến Mối Chúa của Đãng Khấu đều có chung sự chờ đợi đón đọc cuốn tiểu thuyết bằng bản điện tử. Dịch giả Phạm Nguyên Trường thì chẳng ngại ngần khi viết cơ quan chức năng đã vô tình “Phong thánh cho Tạ Duy Anh” khi ra quyết định cấm phát hành |
