11:00, 21/03/2019 BHG - Phát huy và thực hành dân chủ trong tư tưởng Hồ Chí Minh bao gồm rất nhiều nội dung, thể hiện tư tưởng lớn của Bác về chính trị, sâu rộng hơn là văn hóa chính trị. Bác suốt đời thực hành vì dân chủ, tôn trọng quyền làm chủ của nhân dân và phấn đấu suốt đời thực hiện quyền, lợi ích của nhân dân. Trong tác phẩm Dân vận Bác viết năm 1949, Bác nói: Nước ta là một nước dân chủ, chế độ ta là một chế độ dân chủ; trong một chế độ dân chủ thì bao nhiêu lợi ích sẽ thuộc về dân, quyền hành cũng của dân. Cho nên nhân dân là chủ thể quan trọng của dân chủ mà chúng ta xây dựng. Đây là điểm cốt lõi trong dân chủ và thực hành dân chủ của Hồ Chí Minh. Bác đã để lại cho chúng ta rất nhiều chỉ dẫn quan trọng về phát huy và thực hành dân chủ. Vấn đề rõ nhất là trong xây dựng Nhà nước. Từ khi Bác đọc Tuyên ngôn độc lập năm 1945, khai sinh ra chế độ Cộng hòa dân chủ đầu tiên của Việt Nam thì Bác đã chú trọng đến vai trò của nhân dân. Nhà nước là của dân, do dân và vì dân. Pháp luật là công cụ quan trọng để quản lý nhà nước. Ở đây, dân đã trao quyền cho Nhà nước, nên dân là chủ thể gốc của quyền lực, vì vậy cán bộ, đảng viên phải suốt đời tôn trọng nhân dân và lợi ích của nhân dân; dân chủ phải thực chất, tránh hình thức. Theo Bác, người dân chỉ thực sự biết đến dân chủ, tự do khi họ được ăn no, mặc ấm; bên cạnh đó dân chủ phải hiểu biết luật pháp, cho nên phải chú trọng giáo dục nhân dân về ý thức dân chủ và nâng cao hiểu biết của nhân dân. Tại sao Sắc lệnh đầu tiên của chế độ dân chủ cộng hòa là thành lập “Nha bình dân học vụ” để xóa nạn mù chữ. Theo Bác, mù chữ cũng là kẻ địch; giặc dốt cũng nguy hiểm không kém gì giặc ngoại xâm… Bác nói người biết nhiều chữ thì dạy cho người biết ít; con cái dạy cho bố mẹ. Không chỉ vậy, Bác còn mục đích nâng cao học vấn để mọi người đều có hiểu biết, nhất là cán bộ, đảng viên phải làm gương cho nhân dân. Một nội dung rất quan trọng của dân chủ đó là giải quyết mối liên hệ giữa quyền và lợi ích; giữa nghĩa vụ và trách nhiệm. Theo Bác, người dân đã có quyền làm chủ thì phải có trách nhiệm của người chủ, công chức là người đại diện cho Nhà nước để tiếp xúc với dân cho nên phải thực hiện quyền dân chủ của dân bằng cách trả lời công khai, minh bạch. Bác đặt ra vấn đề dân chủ trong Đảng phải được đặt lên hàng đầu; trong Đảng dân chủ cũng phải được công khai, tôn trọng nguyên tắc tập trung dân chủ. Đây không chỉ là nguyên tắc của Đảng mà là nguyên tắc của Nhà nước. Hiện nay, Đảng ta thực hiện dân chủ theo Bác bằng cách đặt ra “Quy chế Dân chủ ở cơ sở” để thực hiện vì nhân dân. Một nội dung cũng khá là dân chủ để chống quan liêu và tham nhũng. Muốn chống được quan liêu và tham nhũng trong các cơ quan Nhà nước thì phải thực hành dân chủ rộng rãi, đây là điều kiện quan trọng nhất. Hồ Chí Minh là nhà hoạt động thực tiễn, người rất chú trọng dân chủ cho từng đối tượng, từng lĩnh vực; dân chủ trong kinh tế phải đảm bảo công ăn, việc làm và những lợi ích cho người dân; dân chủ trong chính trị thì người dân phải tham gia bầu cử; dân chủ phải đề cao tư pháp, tức là phải xét xử công khai, minh bạch, không có oan sai. Muốn có dân chủ như trên thì phải có đạo đức của người đứng đầu; lắng nghe ý kiến của dân nhất là từ cơ sở. Theo Bác, dân có rất nhiều sáng kiến, dân nghĩ ra những điều mà ngay cả ở trên cũng không nghĩ ra, nên Bác rất tôn trọng ý kiến của dân. Khi cán bộ, đảng viên, công chức thực hiện nhiệm vụ mà mắc lỗi thì phải công khai xin lỗi dân và quyết tâm sửa lỗi để cho dân tin, ủng hộ. Với dân chủ, Bác đã nâng tầm lên thành hệ thống văn hóa dân chủ. Một trong định nghĩa rất ý nghĩa của Bác mà chúng ta bây giờ càng thấy giá trị về dân chủ là: Dân là chủ và Dân làm chủ (nói lên vị trí của người dân và năng lực thực hành dân chủ của người dân). Rất ngắn gọn nhưng xứng đáng được xếp là định nghĩa mẫu mực nhất của Bác về dân chủ. Trong 24 năm làm Chủ tịch nước, Bác luôn coi dân chủ là một sức mạnh, động lực và mục tiêu phấn đấu cho xã hội Việt Nam. Gs, Ts Hoàng Chí Bảo (kể) Lê Lâm (ghi) Nhiều người cho rằng làm chủ có nghĩa là phải tự kinh doanh, mua bán hay sản xuất, chế tạo một cái gì đó (bằng nguồn vốn tự có hay đi vay). Làm chủ tức là mình phải là người trả lương cho người khác và nắm quyền “sinh tử” với những người phụ thuộc vào mình. Làm chủ là hoàn toàn tự do, thỏa chí làm những việc mình muốn… Nhận định như vậy không sai, nhưng chưa đủ. Tôi muốn đề cập đến một khía cạnh khác: Chúng ta cần có tâm thế của người làm chủ ngay khi còn đang làm thuê. Nhiều người làm thuê thường hóa thân mình thành “con đò” thả mình trôi dạt theo dòng nước (không có tính chủ động trong công việc) hoặc tự biến mình thành kẻ ngoại đạo (không quan tâm, không hưởng ứng đến những biện pháp khắc phục và cải tiến cần có để nâng cao năng suất cá nhân và hiệu suất làm việc của tập thể). Vậy thì, tâm thế cần có của người làm chủ trong lúc làm thuê là gì? Tại sao phải nuôi dưỡng tâm thế của người làm chủ trong lúc còn đang làm thuê? Theo tôi, khẳng định được những việc mình đã, đang và sẽ làm thực sự là một phần giá trị đóng góp cho tổ chức là điều tiên quyết. Dám thử sức với những nhiệm vụ có tính thách thức cao hơn, và đây cũng chính là khả năng tự tạo động lực để phát triển. Phát huy được những khả năng tiềm tàng bằng những sáng kiến có giá trị hữu hình lẫn vô hình có khả năng làm phong phú thêm chất lượng đời sống và môi trường làm việc cho các cộng sự. Làm chủ trong giao tiếp không có nghĩa là cho phép mình tự do buông lời và hành xử theo cảm tính, mà là kiểm soát được quá trình chuyển từ suy nghĩ sang lời nói, kiểm soát được cảm xúc để không có những lời nói hoặc hành vi thái quá. Để có thể làm chủ trong giao tiếp, cần không ngừng nâng cao nhận thức và văn hóa ứng xử của bản thân để khuếch đại vòng tròn giao tiếp xã hội. Nuôi dưỡng tâm thế của người làm chủ trong lúc còn đang làm thuê chính là thể hiện sự tự do trong khả năng làm những việc cần làm, chịu trách nhiệm với cuộc sống và tương lai của mình và những người đồng hành với mình. “Tự do không phải là quyền được làm những việc mình muốn, mà là khả năng làm những việc mình cần phải làm” - Bill Gothard.
Làm chủ...Làm chủ là khái niệm từng được nhắc đến như cơm. Nhưng có lẽ không ít dịp ta cũng đã nghe ai đó nói “chán” giống như là chán cơm! Thật may đó chỉ là vấn đề kỹ thuật, do tiếp cận lối mòn, hô hào suông hoặc áp đặt đơn điệu. Cách truyền tụng giáo điều sẽ hạn chế sự cảm thụ về ý niệm làm chủ và ý tưởng chuyển tải đơn điệu có thể gây méo mó cho từng bối cảnh mà khái niệm này muốn truyền đạt. Làm chủ không còn lạ nhưng chưa quen, đã cũ nhưng còn mới, biết rồi nhưng chưa hiểu hết... Vậy làm chủ thế nào? 1. Làm chủ trước tiên nghĩa là “không làm khách”. Khái niệm này dẫn tới hướng tư duy “là người nhà”. Làm chủ với tư cách là người nhà thì dễ có cảm nhận cơ quan hay xí nghiệp là nhà. Người Nhật đã làm vậy! Tình cảm người nhà làm cho ta không ngại hòa nhập, yêu và gắn bó nơi làm việc hơn. Nhờ đó mà các khoảng cách cũng sẽ được thu hẹp. Vì tôi là một thành viên đang sống, chia sẻ và được chia sẻ với “nhà” đó, tôi tự thấy mình có trách nhiệm với nơi tôi làm việc. Một khi ý thức vai trò làm chủ của tôi hình thành như vậy thì tôi sẽ thực hành vai trò đó một cách tự nhiên. Không ồn ào cường điệu, nhưng lúc nào tinh thần làm chủ ấy cũng mới như “cơm nóng”. Ví dụ, vì lo ngại nhân viên không làm chủ mà ta cứ hâm đi nấu lại khẩu hiệu làm chủ một cách vô hồn sẽ là sáo rỗng. Hoặc, muốn có “người nhà” mà ta lại xử sự theo kiểu bề trên phán xuống sẽ đẩy họ về phía “khách”. Cũng sẽ khó hiện thực một tinh thần làm chủ tập thể nếu từng người làm chủ không thấy mình trong đó. Không là người nhà thì nhân viên sẽ kém thích thú, còn doanh nghiệp sẽ khó đến gần với cái nhất thể. Làm chủ rất gần gũi chứ không trừu tượng... Làm chủ cơ quan xí nghiệp là một trình tự đẹp đẽ cần được gieo hạt, mọc mầm. Tư thế làm chủ của nhân viên có được từ quá trình “sinh học” như vậy sẽ cho lòng tự trọng, niềm tự hào, giúp phát triển ý thức gìn giữ, xây dựng các giá trị chung cho tập thể đang dung nạp họ. Đó là một tinh thần làm chủ tập thể đích thực! Các giá trị đặc trưng của tổ chức nhờ đó mà tích tụ, giúp hình thành văn hóa tổ chức hay văn hóa doanh nghiệp. 2.Về phương diện sự nghiệp, khái niệm làm chủ gợi ra và khuyến khích một tư duy chuyên nghiệp. Làm chủ là nắm vững và quán xuyến công việc hay nghề nghiệp. Cụ thể, chẳng hạn khi người ta nhắc đến ý niệm làm chủ thiết bị hay công nghệ là muốn có các chuyên gia cho một đơn vị hay một ngành kinh tế. Thuật ngữ tiếng Anh gọi khái niệm này là mastering. Tinh thần làm chủ ở đây là động lực vươn tới hoàn thiện, giúp từng cá nhân tiến bộ, tổ chức hiển đạt, xã hội phát triển. Khái niệm làm chủ này đòi hỏi mỗi người trong tổ chức phải luôn rèn luyện, tự trau dồi, tìm tòi, nghiên cứu... để đáp ứng yêu cầu công việc hay vị trí hành sự, nhất là để không lạc hậu hay bị đào thải. Xem vậy, việc làm chủ về tay nghề hay kiến thức này sẽ bổ sung thiết thực cho tinh thần làm chủ theo khái niệm “là người nhà”. Nhưng khái niệm làm chủ này không chỉ dừng lại ở việc nắm vững hay quán xuyến, mà xa hơn còn hàm ý làm tròn, là sự sắm vai tốt hay chu toàn. Khi đạt được khả năng làm chủ như vậy ta đồng thời có thể kiểm soát được hành vi. Các cá nhân sẽ hành động tự tin hơn, uy tín tổ chức nhờ đó được nâng cao. Dù cho luôn được khuyến khích, khái niệm làm chủ này cũng thường có từ ý thức chứ không phải do sự o ép ngoại lai. Đã là ý thức thì cũng cần phải gieo và dưỡng. Nhưng không đơn giản như khái niệm làm chủ trước, ở đây cần được tạo điều kiện thực tế hơn và có thể phải chăm sóc nhiều. Sự tương tác trong nỗ lực vươn lên và quá trình làm chủ công việc hay nghề nghiệp trong một tổ chức, có thể sẽ tạo ra sự cạnh tranh hay sàng lọc. Nhưng điều này không có gì xấu và đáng lo ngại cả, vì nó giúp các đơn vị, một cộng đồng hay xã hội mạnh hơn, lành mạnh hơn. 3. Bước qua phạm trù kinh tế, khái niệm làm chủ sẽ chính là “chủ sở hữu”. Đây là khái niệm cơ bản nhất, lại rất thực tế do có tính cơm gạo. Tuy vậy, giá trị làm chủ này đã từng có quá trình nhìn nhận chẳng đơn giản, không suôn sẻ... Nhưng nhờ có sự trăn trở của xã hội, cuối cùng con đường làm chủ này cũng đã được mở ra. Ngày nay quyền sở hữu đã được xác định, xác lập rõ qua các khung luật (giao dịch dân sự, kinh tế thương mại, doanh nghiệp), điển hình như Luật doanh nghiệp. Việc nhìn nhận chủ sở hữu đã được minh định. Ví dụ, chủ sở hữu doanh nghiệp nhà nước là Nhà nước, chủ sở hữu công ty cổ phần là các cổ đông... Khả năng định đoạt này tưởng chẳng còn cần giải thích, vì hầu như ai đi làm thì ắt cũng hiểu, nhưng không chắc ai cũng có thể thấu hiểu. Là bởi do nền kinh tế tập trung bao cấp kéo dài, khái niệm làm chủ này đã bị lẫn qua lộn lại quá lâu giữa nghĩa vụ xã hội và động cơ kinh tế. Từ cách hiểu đơn giản (không tách bạch), khái niệm làm chủ “là người nhà” (làm chủ tập thể) có vẻ như đã bị trộn chung với khái niệm “chủ sở hữu” về tài sản. Tình trạng này có thể đưa đẩy đến các hành động hay nhìn nhận tiêu cực: một mặt, có sự “cố ý lạm dụng” tài sản nhà nước (sở hữu); mặt khác, thờ ơ hay o ép “tinh thần làm chủ” chứ không theo đạo lý người nhà. Nhìn chung, nhờ bối cảnh vận động tích cực và được phân định, ngày nay cả ba khái niệm làm chủ trên đã có thể tồn tại đồng thời trong một doanh nghiệp. Các chủ sở hữu luôn tạo điều kiện để có một doanh nghiệp dung nạp tất cả nhân viên là người nhà. Đội ngũ người nhà này tự nỗ lực và được tạo điều kiện vươn lên làm chủ tay nghề và kiến thức để cùng phát triển. Đối với các công ty cổ phần, đặc biệt là tại các doanh nghiệp nhà nước được cổ phần hóa, người lao động còn có thể vừa là cổ đông, được ưu đãi mua hay tặng cổ phần... Sự đan quyện này cho phép ta nghĩ đến một bối cảnh công ty tốt đẹp và vững mạnh. Tuy nhiên, đây lại là một bối cảnh giao thời khác nữa cần được nhận dạng rõ và hiểu đúng để có hành xử đúng. Là vì, thực tế không ít người nay vẫn chưa hiểu hay không phân biệt được việc họ thực hiện các vai trò làm chủ của mình thế nào. Làm chủ cách nào thì vẫn rất cần và gần gụi như cơm. Câu chuyện còn đó sự nóng hổi... |
