Ngay từ khi công bố những hình ảnh đầu tiên, Cậu Vàng – bộ phim điện ảnh lấy cảm hứng từ một số tác phẩm của nhà văn Nam Cao - đã thu hút được sự quan tâm, chú ý của những người yêu văn học và điện ảnh. Hôm nay (8/1), khi bộ phim được công chiếu rộng rãi tại các rạp. Bên cạnh việc chờ đón xem liệu chú chó Nhật Inu Shiba có hợp với vai diễn trong phim mới không, nhiều khán giả Việt nhớ đến một cậu Vàng khác từng xuất hiện rất ấn tượng trên màn ảnh, đó là cậu Vàng trong bộ phim kinh điển Làng Vũ Đại ngày ấy sản xuất năm 1982, đạo diễn là NSND Phạm Văn Khoa. Nhân vật lão Hạc do nhà văn Kim Lân đảm nhận. Chị Hiền Trang, cháu nội nhà văn Kim Lân, chia sẻ câu chuyện hậu trường thú vị của bộ phim này và nhân vật cậu Vàng với phóng viên VTC News trong thời điểm khán giả chờ xem phim "Cậu Vàng" vừa sản xuất.  "Lão Hạc" Kim Lân và cậu Vàng trong phim "Làng Vũ Đại ngày ấy". Trong hồi ức của cô cháu gái, nhà văn Kim Lân là người chỉn chu, tinh tế trong mọi việc. Ông viết ít, đóng phim cũng không nhiều, nhưng dù là sáng tác hay nhập vai, ông đều nghiên cứu tỉ mỉ, trăn trở, đau đáu. Ở phân cảnh lão Hạc tự tử bằng bả chó, Kim Lân tập diễn thử nhiều lần ở nhà, có lúc khiến người thân lo lắng vì tưởng ông ốm, mệt. Tuy nhiên, cảnh người đóng còn có thể kiểm soát được, chứ các cảnh đóng cùng bạn diễn 4 chân đều khiến cả ông và đoàn làm phim lo lắng. “Ông tôi kể rằng, vào thời điểm ấy, cả đoàn làm phim rất đau đầu khi đi tìm một chú chó có thể vào vai Cậu Vàng, nhất là lại cho một phân cảnh lấy nước mắt khán giả. Ông và đoàn làm phim đã nuôi và rèn một chú chó khác hơn cả tháng trời, nhưng trong buổi quay thử, chú chó vẫn không hợp tác”, chị Hiền Trang nói. Nhà văn Kim Lân - người đảm nhận vai lão Hạc trong phim "Làng Vũ Đại ngày ấy". Giữa lúc tất cả đang “vật lộn" ở phim trường vì không thể thuần phục chú chó được huấn luyện, người dân xúm vào xem, một người đàn ông dân tộc cũng dắt chó của mình đến. “Đó hẳn là một khoảnh khắc rất đặc biệt, vì ông tôi lập tức bị ấn tượng mạnh!”, cháu gái nhà văn Kim Lân nói. Trong câu chuyện trà dư tửu hậu sau này với cô cháu gái, "lão Hạc" hào hứng kể: “Ông già người dân tộc đó người săn chắc, quắc thước. Bên cạnh ông ấy là một con chó to, cả hai lững thững đi từ khu rừng ra. Con chó Bắc Hà chỉ đứng đó, điềm tĩnh và thản nhiên nhìn con chó của đoàn phim đang quay cuồng trong phim trường". Sau một hồi, thấy các diễn viên quá vất vả, người đàn ông dân tộc ngỏ ý cho đoàn phim mượn con chó của mình, tên là… Gấu, giống Bắc Hà sống ở vùng núi cao Tây Bắc, vốn được mệnh danh là một trong “tứ đại quốc khuyển” của Việt Nam. Dù được cho mượn chó quý nhưng ban đầu, đoàn làm phim vẫn có phần e ngại vì Gấu chưa quen. Nhưng thật bất ngờ, khi chủ ghé tai và bảo: "Từ nay, ông này sẽ là chủ của mày nhé, ông ấy bảo gì mày phải nghe lời!", người bạn 4 chân ngoan ngoãn để nhà văn Kim Lân dắt đi cùng đoàn phim. Để làm thân, Kim Lân cho Gấu ăn hằng ngày, chơi với nó như bạn. “Dù vậy, thi thoảng ông tôi bảo vẫn có cảm giác hơi rón rén, vì Gấu rất to, sự điềm tĩnh nhưng cũng rất dữ dội của nó toát ra át vía người xung quanh", chị Hiền Trang kể. Dần dần, Gấu đã quen hơn. Trong đoàn làm phim, cứ mỗi khi “lão Hạc” đi đâu thì Gấu cũng theo đấy, như thể ông là chủ thật của nó. Chú chó diễn rất đạt những biểu cảm trong phân cảnh quan trọng khi bị bắt. Ấn tượng nhất là khi được bảo "Giả chết đi!", diễn viên 4 chân lập tức lăn ra, hoàn thành vai diễn một cách xuất sắc, không hổ danh là chó Bắc Hà. “Khi phim đóng máy, ông tôi vì quá thích Gấu nên đã ngỏ lời mua lại chó của ông chủ người dân tộc. Nhưng người đàn ông ấy chỉ cười: ‘Vợ tôi đã mất, con tôi đi bộ đội nên tôi coi Gấu như con. Chó của tôi một ngày chăn cả đàn bò 30 con, ngày nào không có nó tôi rất vất vả. Tôi nhớ nó lắm, không có nó làm sao được!". Kỳ lạ, câu chuyện ấy có rất nhiều nét tương đồng với chuyện của lão Hạc trong truyện ngắn Nam Cao, cũng vợ mất sớm, con trai đi xa, cũng coi chú chó sống cạnh mình như con, không nỡ rời xa. Khi hoàn thành nhiệm vụ đóng phim, nghe ông chủ đích thực của mình huýt sáo gọi, "cậu Vàng" trở lại làm Gấu - chú chó chăn bò và về với nơi thuộc về mình, vùng rừng núi. “Sau này, ông nội tôi vẫn nhớ thương chú chó ấy. Ông nuôi nhiều chó, và cũng đặt tên vài con là Gấu, nhưng khôn và tinh nhanh như cậu Vàng năm ấy chắc cũng là xưa nay hiếm!” - cháu nội nhà văn Kim Lân nói. Sau bộ phim Chị Dậu (1980) và tiếp tục mạch đề tài về sự cùng quẫn, bế tắc của người nông dân Việt Nam trước năm 1945 với chất liệu được chuyển thể từ các tác phẩm văn học đặc sắc, đạo diễn - NSND Phạm Văn Khoa lại cống hiến cho điện ảnh Việt Nam một bộ phim kinh điển khác: Làng Vũ Đại ngày ấy. Từ tiểu thuyết Sống mòn và hai truyện ngắn Chí Phèo và Lão Hạc của nhà văn Nam Cao, bằng ngôn ngữ điện ảnh nhuần nhị đã được khẳng định qua phim Chị Dậu, đạo diễn Phạm Văn Khoa tiếp tục đưa đề tài này lên một tầm cao mới của nghệ thuật kể chuyện, xây dựng bối cảnh xã hội và đặc biệt là tài năng khắc họa nhân vật sống động và trở thành biểu tượng của điện ảnh Việt Nam. Sống mãi với thời gianĐặc biệt nhất trong số đó phải kể đến Bùi Cường và Đức Lưu với sự hóa thân thành hai nhân vật sống mãi với thời gian: Chí Phèo và Thị Nở. 36 năm kể từ khi bộ phim ra đời, NSƯT Bùi Cường - người vừa đột ngột qua đời ở tuổi 71 - vẫn “chết tên” với vai diễn kinh điển bước từ văn chương lên màn ảnh. Kịch bản của bộ phim được nhà văn, nữ biên kịch Đoàn Lê (người cũng đã qua đời cách đây chưa lâu) chuyển thể từ 3 tác phẩm độc lập của Nam Cao và đưa những nhân vật của ông: từ Giáo Thứ đến Lão Hạc, từ Chí Phèo, Thị Nở đến Bá Kiến, Lý Cường... quy tụ về trong một không gian văn hóa của làng Vũ Đại trước Cách mạng Tháng 8/1945. Sự cùng quẫn, đời sống bế tắc, nghèo đói lại phải chịu sự hà hiếp, giày xéo của bọn quan lại, cường hào khiến những nhân vật của ông không chỉ là người nông dân cùng đường như Chị Dậu. Đó còn là những cá nhân mang nỗi đau của người trí thức bất lực trước thời cuộc (Giáo Thứ), nỗi tuyệt vọng cô độc của người già neo đơn (Lão Hạc) và cả những kẻ bị ức hiếp rồi trở thành lưu manh hóa như Chí Phèo, hay xấu xí, nhỡ nhàng, bị khinh rẻ như Thị Nở. Bộ phim mang hơi hướng tự sự qua lời dẫn chuyện của Giáo Thứ (Nguyễn Hữu Mười), người trở thành nhân chứng của những bi kịch khốn cùng ở làng Vũ Đại. Ngôi trường tư thục của anh ở Hà Nội bị đóng cửa và biến thành một nhà thuốc tư nhân, Giáo Thứ đành trở về quê để sống nhờ vợ và viết văn kiếm sống. Nỗi niềm của Giáo Thứ là nỗi niềm của một trí thức, kẻ sĩ thất cơ lỡ vận, như lời tự sự của anh: “Tôi như con ngựa còm, cứ ì ạch qua được cái dốc này, lại tiếp đến cái dốc khác. Bây giờ thì tương lai đóng cửa trước mắt tôi”. Hay đó là sự tự vấn trước kiếp sống mòn: “Đời mình rồi sẽ ra sao, sẽ mốc đi, mục đi như những cảnh vật quanh đây. Mình sẽ chết mà chưa hề được sống. Chết trong lúc đang sống mới thật khốn khổ” khi trở về cánh đồng làng. Cuộc sống ở làng quê còn tối tăm, cùng quẫn hơn: Chí Phèo (Bùi Cường), từ một anh nông dân nghèo bị đi tù oan, ra tù trở về làng lại thành kẻ bị lưu manh hóa, suốt ngày say xỉn, rạch mặt ăn vạ. Vợ con Giáo Thứ nheo nhóc phải ăn cháo cám trừ bữa, lại chịu cảnh bị vợ ba Bá Kiến sang đòi nợ, sỉ vả hạ nhục. Lão Hạc (nhà văn Kim Lân) cô quạnh tuổi già một mình, sống cùng con chó vàng trên mảnh vườn suốt ngày bị cha con Bá Kiến tìm cách dọa nạt để cướp biến thành tài sản của lão... Ngã ba đường của sự bế tắcNhững cảnh sống cùng cực tuyệt vọng ở làng quê ấy trở thành chất liệu để giáo Thứ viết những bài báo tố cáo sự tàn ác, nhũng nhiễu “những con mọt dân ức hiếp dân lành”, hay “những sự thật tàn nhẫn của xã hội này”. Nhưng tờ báo Quốc Hồn từng đăng những bài báo của anh bị mật thám theo dõi vì ủng hộ Việt Minh và buộc phải đóng cửa. Giáo Thứ một lần nữa đứng giữa ngã ba đường của sự bế tắc. Trong khi những thân phận ở làng quê của anh như Lão Hạc, Chí Phèo, Thị Nở... càng trở thành những kẻ không có đất sống ngay trên mảnh đất của làng mình và lần lượt rơi vào những bi kịch hay phải tự kết thúc cuộc đời của họ trong đau đớn, tủi nhục. Đạo diễn Phạm Văn Khoa một lần nữa tái hiện không khí của làng quê Bắc Bộ với sự dàn cảnh kỹ lưỡng, mang lại những thước phim thấm đẫm không gian văn hóa làng xã nông thôn miền Bắc. Ông cũng thành công khi lần lượt xây dựng những nhân vật điển hình đại diện cho ba thành phần thấp cổ bé họng trong xã hội thời đó: từ trí thức nghèo, nông dân bị ức hiếp đến những kẻ bị lưu manh hóa vì bị giày xéo, vu oan. Nghệ thuật xây dựng tâm lý nhân vật và tính cách được đạo diễn thể hiện một cách nhuần nhị, duyên dáng. Những câu thoại được sử dụng một cách thông minh, đắt giá và có sức sống lâu bền. Trong một cuộc đối thoại với đồng nghiệp ở đoạn đầu phim, khi Giáo Thứ tâm sự trở về quê để viết văn, bạn của anh đã đáp lại rằng: “Văn chương thời buổi này, những cái mình viết với tất cả tâm hồn mình thì không được đăng, còn những bài viết vớ vẩn trên các tờ báo lá cải, thì lại có tiền”. Trào lộng lẫn cảm thôngVới Chí Phèo, một nhân vật kinh điển đã trở thành từ cửa miệng của người Việt Nam, đạo diễn - NSND Phạm Văn Khoa cũng khắc họa nhân vật rất tài hoa qua khả năng diễn xuất của Bùi Cường. Đó là một nông dân nghèo bị lưu manh hóa với gương mặt nham nhở, hai tròng mắt luôn trắng dã, hàm răng đen xỉn và câu thoại đặc sắc: “Say cho quên mẹ cái đời này đi. Uống cho tới lúc đái ra rượu mới thích”. Chuyện tình Chí Phèo - Thị Nở dù xuất hiện không nhiều trong phim nhưng được Bùi Cường và Đức Lưu vào vai duyên dáng, đem lại những tiếng cười trào lộng lẫn sự cảm thông, đặc biệt là cảnh buổi sáng hôm sau ở vườn chuối. Lão Hạc, qua diễn xuất chân thật, dung dị của nhà văn Kim Lân để lại sự xót thương trước một thân phận người nông dân cùng quẫn, phải ăn bả chó để tự sát để bảo toàn mảnh vườn cho đứa con trai đang đi phu đi lính. Gia đình Bá Kiến, đại diện cho giai cấp phong kiến thối nát và tàn ác cũng được xây dựng tâm lý đặc sắc, từ vẻ ngoài gian xảo của Bá Kiến, sự hung hăng ác độc của Lý Cường con trai lão, đến sự nanh nọc, hàm hồ của bà vợ Ba (Mai Châu). Trong một cảnh mô tả cuộc đối đầu, lời qua tiếng lại giữa hai bà vợ, Bá Kiến thốt lên một câu: “Việc nhà có thối nát thì lấp lại, đừng có bới lên mà ngửi nữa” - đã thể hiện tài năng xây dựng nhân vật và tạo dựng không khí của biên kịch và đạo diễn. Bộ phim Làng Vũ Đại ngày ấy của đạo diễn Phạm Văn Khoa vừa tôn trọng những chất liệu văn chương của nhà văn Nam Cao, vừa sáng tạo để tạo ra một không gian điện ảnh với khả năng kết nối tài hoa giữa ba tác phẩm độc lập trở thành một bộ phim thống nhất. Phim để cho một nhân vật trí thức nông thôn trở thành một nhân chứng, người kể lại những bi kịch, những nỗi đau và sự bế tắc của làng quê, của con người Việt Nam một thời chưa xa. |
